نوشته ی فاطمه همدانیان

تاریخ انتشار: ۲۹ مهر ۱۳۹۱

غزل به معنای حدیث عشق، عاشقی‌کردن، و عشق‌باختن است. در اصطلاح ادبیات فارسی، غزل قالبی از شعر است که در آن مصراع اول و مصراع‌های زوج هم قافیه اند و حد معمول آن به طور متوسّط بین ۵ تا ۱۲ بیت می‌باشد. ازآن روی که این گونه شعر، بیشتر، در بردارنده سخنان عاشقانه بوده‌است، شاعران فارسی آن را غزل نام کرده‌اند. ولی، به‌مرور، و با ورود مفاهیم بلند اخلاقی و معانی دل‌آویز حکمت و عرفان در شعر فارسی، غزل از صورت پیشین آن به‌درآمد، و با اخلاق و عرفان در هم‌آمیخت.
در این میان حضور زن در فضای غزل و اینکه بخواهد مخاطب گونه ادبی غزل باشد، بسیار پر منازعه است؛ از طرفی اینکه زنان در این گونه ادبی به فعالیت بپردازند، خود جای بحث و گفتگوی بسیار دارد. اصولا سردمداران آغاز غزل در اعصار مردان بوده اند. غزل در ابتدا با رودکی و شهید بلخی و دقیقی طوسی آغاز شد و سپس در اواخر قرن پنجم با حضور در آثار خاقانی و سنایی رواج یافت و سپس در قرن هشتم، در اشعار حافظ به اوج خود رسید. اما تحولی ژرف در گونه ی ادبی غزل معاصر این‌بار به دست یک زن رقم خورد، سیمین بهبهانی  با به کار بردن وزن‌های غیرمتداول، نوعی از غزل را که به (غزل نو یا مدرن) معروف شده، رایج کرد.  
غزل سیمین اشارتی به دنیای زنانه است که سعی دارد از همان ابتدا با زبانی که ساختار و دلالت های مشخصی دارد، دربیفتد و بسیار هنجار شکن باشد. باید گفت که صدای شعر( voice )  یک صدای کاملا غیر منفعل و پویاست. چرا که در جمله جایگاه نهاد را به دست آورده است و به تساوی عاشقانه رسیده است. در شعر بهبهانی نیز ساختارهای از پیش تعیین شده ی زبانی که شاعر را آزرده است ، پس از رفتن به ناخودآگاه و تلفیق شاعرانه با تخیل خلاق ، در محمل زبان شکسته می شود  و با ساختارشکنی مثال زدنی به نمایش گذاشته می شود و هنجارهای جامعه با دلیری به بازی گرفته می شود و حتی گاه از سر شوخی پا را از مرز جسارت ورزی فراتر می نهد.
اما داستان غزل پست مدرن چیز دیگری است،  این گونه از چشم و ابروی یار صحبت نمی کند بلکه وارد حیطه اجتماعی می شود. در غزل پست مدرن شاعر تحت تاثیر ذائقه جامعه است. در واقع پیچیده ترین شعرهای پست مدرن توسط اکثریت جامعه استقبال  می شود، در اینجا شاعر به دنبال عوام‌گرایی نیست اما استقبال از اشعار پست مدرن توسط جامعه ناخودآگاه شاعر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. داعیه دار این جریان شعری  دکتر «مهدی موسوی» است که اولین مجموعه شعری وی با نام «فرشته ها خود کشی کردند» به صورت زیر زمینی انتشار یافت، همچنین محمد سعید میرزایی از دیگر شاعران مطرح در این زمینه است که   می توان  به کتاب «مرد بی مورد» از وی اشاره کرد…

در این میان زنان نیز کارهای برجسته ای از خود ارائه کرده اند، عضو برجسته این نحله در تمامیت زنانگی خویش «فاطمه اختصاری» است، وی اولین نسخه از کتاب خود را با نام  «یک بحث فمینیستی قبل از پختن سیب زمینی‌ها» توسط نشر سخن گستر به چاپ رسانید که از نمایشگاه کتاب همان سال جمع آوری شد. خلق فضای خاص زنانه جامعه ایرانی یکی از ویژگی های برجسته غزل های خانم اختصاری است. وی دست به هنجار شکنی زده و حتی تابو های جامعه را در شعر خود انعکاس داده است، نمونه بارز آن در ابیات ذیل آمده:

در واقع فضای مخلوق در اشعار اختصاری مقتضای جامعه امروز و متناسب با وضعیت زن امروز جامعه با حواشی آسیب های موجود برای وی است، لذا شاید چنین گونه شعری در 50 سال (اگر فرض را بر تغییر جامعه ایرانی بگیریم) دیگر متناسب عرض حال زن ایرانی نباشد. در شعر اختصاری هم زبان و هم خودِ شعر جدي گرفته شده است از جمله تكرارها و تغيير رويه زباني بدون در نظر گرفتن خيال. زبان اختصاری پر دست انداز است. زن در شعر اختصاری دور از دسترس نيست، زن خيلي ملموس است مي‌توان گفت: زن در شعر اختصاری قطب است. در واقع اختصاری صدای درد زن امروز جامعه است، وی آنچه را که زن امروز حس می کند از آن به فریاد می آید، و جوشش موضوع را می پروراند.
اصولا اختصاری شعر هایش درد پرور است و شاید حتی در قالب شکستن تابو های عرفی بغض زن امروز را بترکاند، سخن از شکست های عشقی امروز، خیانت ها، جدایی ها، مرگ دوستی ها و نگاه چپ جامعه به زن همه و همه در شعر اختصاری وضوح خاصی داد، مثلا در بیت زیر اختصاری از گونه عشقی سخن می گوید که قالب و شکل شایع یافته امروز جامعه است: من فکر می کنم به تو از «هیچ کس نبود» اما عزیز! عشق تو در دسترس نبود….. یا در ابیات زیر اختصاری بر نگاه های خاله زنکی امروز زنان در جمع هایشان و معیار های زندگی ایشان و دغدغه های موجود زندگی زن امروز که پای در زندگی مشترک گذاشته، اعم از بچه دار شدن و غذا درست کردن برای شوهر، سخن می گوید:

یا در ابیات زیر اختصاری به زیبایی چندین نوع آسیب اجتماعی که درد گروه های متفاوتی از زنان امروز است و دغدغه بسیاری از خانواده ها را منعکس می کند، می آورد:

همچنین اختصاری در غزل ذیل به زیبایی رابطه ای انسانی در قالبی دو طرفه برخاسته از خیال ذهنی اش را به تصویر می کشد، که می توان ملموس از حس وی آگاه شد، وی پست مدرن را با ذهنیت رابطه در دو جنس مخالف با ایجاد سوال در ذهن مخاطب می آمیزد و وی را به تفکر می خواند:

امروز فکر و استعداد فاطمه های اختصاری قابلیت تامل دارد، چرا که بیش از هر چیز با محوریت زن از چیزهایی سخن می گوید که نیازمند توجه و ایستادن بر نقاط عطف رسیدگی ها به زنان است، شاید پر بیراه نباشد که غزل های درد پرور و آسیب گویان و دغدغه مند اختصاری، جای حضور همه زنان ایرانی است که جایشان و تصویرشان تا کنون در قالبی تک بعدی در جامعه ارائه شده… تامل بر غزل های اختصاری با تاکیدی اکید می رسد به پژوهش هایی که سر از آسیب های اجتماعی در می‌آورد؛ همین مسایلی که منابع مالی کشور باید جهت حل و راه حل این آسیب ها بر آنها سرمایه گذاری کند. 

 

منتشر شده در پایگاه تحلیلی خبری خانواده و زنان